آینده دین در آیینه تغییرات مناسک محرم - دانشکده علوم اجتماعی social
سلسله نشست‌های علوم اجتماعی و ایران معاصر
دکتر اعتمادی فرد: دین به مثابه عاملی در همبستگی حیات اجتماعی ایرانیان است/ عواطف، پیونددهنده وجه مناسکی و اعتقادی شعائر دینی‌اند
روابط عمومی دانشکده علوم اجتماعی: نخستین نشست از «سلسله نشست‌های علوم اجتماعی و ایران معاصر» با موضوع «علوم اجتماعی و نهضت حسینی» روز یکشنبه 21 شهریور ۱۴۰۰ در دانشکدۀ علوم اجتماعی دانشگاه تهران برگزار شد.
در این نشست دکتر سید مهدی اعتمادی فرد، عضو هیات علمی دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه تهران، به عنوان سومین سخنران به ارائه سخنرانی با موضوع «دین در آیینه تغییرات مناسک» پرداختند. آنچه در ادامه می آید، گزارش این سخنرانی است که توسط یاسمن سجادی، دانشجوی کارشناسی رشته علوم ارتباطات دانشکده علوم اجتماعی، تنظیم شده است.
دکتر اعتمادی‌فرد با اشاره به تاثیرات مهم و قابل توجه دین در جامعه گفت: دین عامل اصلی همبستگی در حیات اجتماعی ایران است. هنگام بحث درباره نهادها یا بنیان‌های حیات اجتماعی، از وجوهی سخن می‌گوییم که در شکل‌گیری، تداوم و معنابخشی حیات اجتماعی نقش بسیار تعیین‌کننده‌ای دارند و در ایران، دین چنین جایگاهی دارد. بنابراین مطالعۀ تحولات دین برای فهم دقیق‌تر تحولات نظام اجتماعی، امری ضروری است. همچنین در فهم تغییرات دین، شعائر عزاداری و به خصوص شعائر محرم، بسیار تأثیرگذار است.
اعتمادی‌فرد افزود: شعائر عزاداری‌های حسینی، وجوه مختلف دینی و دین‌داری را دربرمی‌گیرند. علاوه بر وجه مناسکی و رفتاری، وجه اعتقادی، عاطفی و اخلاقی نیز در این شعائر تنیده شده‌اند. ما نمی‌توانیم شعائر را به مناسک، به معنای رایج آن تقلیل دهیم، زیرا آنها وجه اعتقادی محکمی را در خود جای داده‌اند. ممکن است هر یک از افراد به تناسب سطح شناخت، جایگاه اجتماعی و موقعیت طبقاتی‌شان در مورد آن وجه اعتقادی ابهاماتی داشته باشند، اما به نظر می‌رسد شعائر حسینی می‌توانند باورهای کلی افراد درباره دین را عمق ببخشند. از سوی دیگر، وجه عاطفی این شعائر، میتواند وجه مناسکی و وجه اعتقادی را در کنار یکدیگر نگه دارد و در جایگاه عملی معنابخش ظهور و بروز یابد. عینی و بیرون بودن این شعائر، دشواری ارائه گزاره‌های شناختی، سنجش و قضاوت در باب آنها را از بین می‌‌برد. از سوی دیگر، این شعائر در لایه‌های مختلف اجتماعی در طول تاریخ ریشه کردهاند. در واقع در زمان‌های مختلف شاهد حضور گروه‌های اجتماعی مختلف در مناسک و شعائر دینی هستیم. در پایان می‌توان به برانگیزانندگی این شعائر اشاره کرد که میتواند بر دیگر ابعاد دین اثرگذار باشد.
دکتر اعتمادی‌فرد بیان کرد: گروهی به تناسب ایده‌های کلاسیک، عقیده دارند که حضور دین در فرایند تغییر به تدریج دچار افول می‌شود. گروه دیگر، با توجه به تغییر و تحولاتی که به لحاظ دینی اتفاق افتاده‌اند، نظریاتی را مبنی بر پررنگ شدن دین در عرصه‌های گوناگون طرح کردهاند که در برابر گروه اول قرار می‌گرفتند. این فرضیات امکان شناخت دگردیسی‌ها و تحولاتی را که در دین رخ می‌دهند، برای ما فراهم نمی‌کنند. ما باید اجزا و کیفیت حیات دینی و روابط درونی و منطق درونی آن را بهتر توضیح دهیم و به این شیوه، امکان ارائه شفاف تغییرات حیات دینی در آینده را فراهم کنیم.
تحولات در وجه محتوایی، صوری و گروهی شعائر عاشورایی، آینده دین را برای ما به تصویر می‌کشد.
اعتمادی‌فرد در ادامه برای تبیین روشن‌تر چشم‌انداز آینده دین، سه وجه تغییر و تطور اجرای شعائر عاشورایی را شرح داد:
۱ـ وجه مضمونی یا محتوایی: در این زمینه تغییراتی رخ داده است که تمرکز بر آنها، میتواند آینده حیات دینی در ایران را ترسیم کند. از مهم‌ترین این تغییرات و تحولات، تعدد منابع است. اگر تا پیش از این از منابع محدود، رسمی‌تر و معتبرتر، این مضامین محتوایی را دریافت می‌کردیم، امروزه دارای منابع متعدد و متنوع هستیم. امروزه حتی اهالی منبرها در تلاش هستند که از طریق شیوه‌های تازه‌تر و به واسطه رسانه، اطلاع‌رسانی‌ها را افزایش دهند و کیفیت ببخشند. از سوی دیگر، می‌توان از افزایش انتظارات با توجه به حضور فراگیر دین به خصوص در ابعاد حاکمیتی سخن گفت که تغییراتی را در وجه مضمونی رقم زده است. برای مثال می‌توان به مباحث اخیر در مورد برکناری امام جمعه لواسان اشاره کرد که به رسانه‌های مختلف (حتی سیمای جمهوری اسلامی ایران) کشانده شد. این مسئله بیانگر این است که ما دیگر نمی‌توانیم هر موضوعی را به آن‌گونه مطلوب که تصور می‌کنیم، طرح کنیم. در آخر می‌توان به بروز اطلاعات و انتظارات به صورت همزمان نیز اشاره کرد.
۲ـ وجه بروزی یا صوری: اولین موضوعی که می‌توان در اینجا از آن سخن گفت، مرئیت یافتن حداکثری است. در واقع چیزی نیست که از لنز‌ها در امان باشد و افراد در حال ثبت جزئیات و انتشار آنها هستند. در اینجا قدرت بینایی تعیین‌کننده شده است و دیگر حواس نیز در امتداد بینایی قرار می‌گیرند. از سوی دیگر، شعائر و مناسک، دیجیتالیزه شده‌اند. دیده شدن که پیش از این هم از آن سخن گفته شد، دیده شدن با اتکاء به اصالت ابزارهای فنی، انقلاب صنعتی و دیجیتالی است. به عبارت دیگر، حضور پررنگ افراد درگیر در آیین‌ها و مناسک در شبکه‌های اجتماعی، اهمیت بسیاری یافته است. تأکید اساسی بر باشکوه برگزار شدن آیین‌ها و عزاداری‌های حسینی نیز قابل توجه است. در واقع نمادها، ابعاد تصاویر، بزرگی سالنی که مراسم در آن برگزار می‌شود، شدت و بلندی صداها و... بیانگر تغییرات در این وجه بروزی هستند. همچنین فرم‌ها و صورت‌ها به صورت همزمان، تنوع حداکثری یافته‌اند.
۳ـ وجه گروهی: گروه‌های درگیر در این آیین‌ها و شعائر متنوع‌تر شده‌اند و میزان مشارکت از سوی گروه‌های اجتماعی مختلف (به لحاظ سنی، جنسیتی، طبقه‌ای، فرهنگی و...) افزایش یافته است.
لازم به یادآوری است در این نشست، علاوه بر دکتر علیرضا شجاعی‌زند؛ دکتر ابراهیم فیاض، عضو هیأت علمی گروه انسان‌شناسی دانشگاه تهران، دکتر سید مهدی اعتمادی‌فرد، عضو هیأت علمی گروه جامعه‌شناسی دانشگاه تهران و دکتر عبدالله بیچرانلو، عضو هیأت علمی گروه علوم ارتباطات اجتماعی دانشگاه تهران نیز به ارائه سخنرانی پرداختند.
همچنین در آغاز این نشست، دکتر بیچرانلو، معاون پژوهشی دانشکدۀ علوم اجتماعی ضمن خوش‌آمدگویی به میهمانان، گزارش از برنامه ریزی های این معاونت برای برگزاری نشست های تخصصی در دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه تهران ارائه داد.
وی افزود: سلسله نشست‌های علوم اجتماعی و ایران معاصر با همت دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه تهران طراحی شده است. اغلب تصور دربارۀ علوم اجتماعی این است که با دانشی نظری روبرو هستیم که از حوزۀ عمل فاصله دارد. هدف از برگزاری این سلسله نشست‌ها تلاش برای پیشبرد و ارتقای نقش‌آفرینی علوم اجتماعی در عرصۀ عمل است و تلاش می‌کنیم با پرداختن به موضوعات مورد توجه در این مجموعه نشست‌ها، در مسیر کمک به سیاست‌گذاری اجتماعی و فرهنگی در ایران گام برداریم.
دکتر بیچرانلو بیان کرد محورهای گوناگونی از علوم اجتماعی، مسائل مرتبط با علوم اجتماعی و حوزه‌های میان‌رشته‌ای نزدیک به علوم اجتماعی برای سلسله‌نشست‌های علوم اجتماعی و ایران معاصر طراحی شده‌اند. اولین محور که متناسب با احوالات امروز جامعه و ایام محرم و صفر است، با عنوان «علوم اجتماعی و نهضت حسینی» در سلسله جلساتی و با حضور صاحب‌نظران این حوزه برگزار خواهد شد. از دیگر محورهای طراحی شده «کرونا و علوم اجتماعی» است، زیرا با توجه به درگیر شدن ایران و جهان با کووید 19، آرای اندیشمندان علوم اجتماعی و بهره‌مندی از آنها در سیاست‌گذاری‌های مربوط به کرونا اهمیت می‌یابد. موضوعات «اعتماد اجتماعی و سرمایه اجتماعی»، «فقر و نابرابری»، «فضای مجازی»، «خانواده»، «دانشگاه و علم»، «نهادهای غیررسمی» و «جامعه‌شناسی منطقه» از دیگر محورهای طراحی‌شده توسط دانشکده علوم اجتماعی برای سلسله‌نشست‌های علوم اجتماعی و ایران معاصر است.
وی در پایان خاطرنشان ساخت که تلاش می‌شود در سلسله نشست‌های مذکور، پایان‌نامه‌های کارشناسی ارشد و رساله‌های دکتری که نوآوری‌ها و برجستگی‌های خاص دارند، آثار و تألیفات ارزشمند و همچنین ایده‌هایی از صاحب‌نظران که تا پیش از این به علت محدود بودن به کلاس‌های دانشگاهی، امکان بروز نیافته‌اند، معرفی و ارائه شود.